Een serie achtergrondverhalen over de klassiekers uit de kantoorbranche. Producten die we dagelijks gebruiken of gebruikten maar waarvan we het verhaal niet kennen, soms deels of zijn vergeten. Onze columnist en BOP jurylid Jos van Dalfsen gaat op zoek naar het verhaal, maar probeert ook verrassende zaken boven water te krijgen waarvan je denkt ‘hoe zo?’ of ‘nooit geweten’. Over de liaspen heeft hij al eens een column geschreven. Na het verhaal achter de Paperclip, de Post-it, de Schrijfmachine en het Potlood is nu de hoofdrol voor Papier. Papier is overal om ons heen. Je kunt het zo gek niet verzinnen of er zit wel een papiertje aan of om.
Het woord papier stamt af van de plant Papyrus, dat duizenden jaren geleden als informatiedrager werd gebruikt door de Babyloniërs, daarna door de Egyptenaren en vervolgens door de Grieken en Romeinen. Door op verbonden stengels en bladeren van de papyrusplant druk uit te oefenen ontstond een blad waarop informatie kon worden getekend.
China als uitvinder
China geldt als het land waar papier zoals wij dat kennen werd uitgevonden. In het jaar 105 maakte T’sai Lun papier door vezels van bamboeriet, de bast van de moerbeiboom en zijde-afval tot een vezelbrij te kloppen. Die brij werd sterk verdund met water en na het drogen ontstond er papier. Dit stevige papier verdrong al snel Papyrus en Perkament als informatiedrager. Rond het jaar 750 namen de Arabieren de kennis van het maken van papier over van Chinese krijgsgevangenen. Via Noord-Afrika en Spanje kwam het productieproces van papier van natuurlijke vezels naar Noord-Europa. In Europa werd het eerste papier gemaakt in 1144 in de buurt van Valencia in Spanje.
Papier in Nederland
De geschiedenis van de productie van papier in Nederland kwam eind 16e eeuw op gang, met name op de Veluwe en in de Zaanstreek. In deze periode werd papier voornamelijk gemaakt van lompen, en water- of windmolens leverden de benodigde energie. De Veluwe stond bekend om de productie van wit papier, terwijl in de Zaanstreek vooral blauw en grauw papier werd geproduceerd. Met de komst van Veluwse papiermakers naar de Zaanstreek verschoof de focus ook daar naar wit papier
In 1428 in Gennep ging al de eerste papiermolen in werking. Echter, Gennep hoorde in die tijd tot Duits grondgebied en kwam pas in 1815 bij Nederland. Dat betekent dat officieel de eerste papiermolen in Nederland dateert uit 1586 en aan Zwijndrecht mag worden toegekend. Op de Veluwe steeg het aantal watermolens waarin boeren papier schepten tot 150 stuks en in de Zaanstreek verrezen in de 18eeeuw zo’n veertig windmolens. In Nederland vervaardigd papier was van hoge kwaliteit en internationaal geliefd.
In de 19e eeuw bracht de industriële revolutie grote veranderingen, met de introductie van papiermachines en de overgang naar stoomkracht. Fabrieken zoals de Berghuizer Papierfabriek en de Koninklijke Nederlandse Papierfabriek (KNP) speelden een cruciale rol in deze transitie. Ze zorgden voor de grootschalige productie van papier, aanvankelijk nog van lompen, maar later van houtpulp en cellulose. Dit leidde tot een groeiende papierindustrie in regio’s als Limburg, waar nabijheid tot steenkoolvoorraden en goedkope arbeid een voordeel boden
In de 20e eeuw werd gerecycled papier een belangrijke focus, met fabrikanten zoals Papierfabriek Roermond, nu onderdeel van Smurfit Kappa. Deze fabriek, gespecialiseerd in gerecycled papier voor golfkarton, werd wereldwijd een van de grootste producenten in zijn soort. De laatste decennia loopt het aantal productiefaciliteiten in Nederland sterk terug. Zo werd vorig jaar nog de papierfabriek De Hoop in Eerbeek definitief gesloten.
Oud ambacht
Het oude ambacht van papier maken kan nog worden beleefd bij papierwindmolen De Schoolmeester te Westzaan. In het Nederlands Openluchtmuseum bevindt zich een watermolen. In Loenen (De Middelste Molen) is een oude papierfabriek actief, die op waterkracht en met een stoommachine werkt. Doordat de watertoevoer niet constant was (veel water in het voorjaar en in de herfst, minder in de zomer en te weinig in de winter), was een regelmatige productie niet gedurende het hele jaar mogelijk. Met de komst van de stoommachine en later elektriciteit ging men over op machinale productie en kon men ook tijdens de wintermaanden blijven produceren. Met de stoommachine was er bovendien ook warmte beschikbaar om het papier snel te drogen. De productie, enkele malen per week, gebeurt zowel machinaal als met de hand. Het proces is nog steeds hetzelfde als bijna 400 jaar geleden. Tijdens het schrijven van dit achtergrondverhaal heb ik een rondleiding gehad bij de Middelste Molen. Het is altijd mooi om te zien dat een eeuwenoud proces altijd nog onveranderd is. Jaren geleden heb ik met leverancier Antalis (toen nog Modo/van Gelder) een bezoek gebracht aan de papierfabriek Metsa Board in Husum te Zweden. Het hele proces vanaf het omzagen van de bomen in het bos tot en met het transport van de pallets vol dozen kopieerpapier was erg indrukwekkend om te zien.
WC-Papier
In 1857 begon de Amerikaanse uitvinder Joseph Gayetty in New York pakken met losse vellen toiletpapier te verkopen. Het papier werd als medisch hulpmiddel verkocht, aldus een advertentie die Gayetty in de krant plaatste. ‘Een absolute noodzaak! Gayetty’s medische papier voor het watercloset,’ pochte de uitvinder. Maar Gayetty had gelijk: wc-papier was iets waar toiletbezoekers al duizenden jaren naar verlangden. Het papier werd echter pas een succes toen de Scott Paper Company toiletrollen begon te verkopen aan het luxueuze Waldorf Hotel in New York. Even later werd het ‘luxe papier’ een hype en wilde iedereen het proberen. Hoewel de eerste geperforeerde rollen toiletpapier vermoedelijk werden ontwikkeld door de Amerikaanse broers Edward en Clarence Scott van de Scott Paper Company in Philadelphia, nam de New Yorkse zakenman Seth Wheeler er in 1871 als eerste een patent op. In 1891 verwierf hij een nieuw patent op de tot vandaag gebruikte vorm en gebruikswijze om de rollen af te wikkelen.
Er gaat een verhaal dat de kantoorboekhandel in Nederland ontstond vanuit de verkoop van toiletpapier. Daar werd later schrijfpapier aan toegevoegd en schrijfwaren. En om dat papier op een bureau moest worden gebruikt, ging de kantoorspecialist ook bureau’s en stoelen verkopen. Het toiletpapier verdween later uit het assortiment, maar met de opkomst van facilitaire producten heeft iedere vakhandel het inmiddels weer in het assortiment opgenomen.
Karton
In het midden van de negentiende eeuw werd een techniek uitgevonden om papieren vellen om te vormen tot een sterk, licht buigzaam materiaal, karton. In 1890 wordt de eerste voorgesneden en in elkaar te vouwen kartonnen doos uitgevonden. De laatste jaren worden veel papierfabrieken omgebouwd om karton te maken. Door de digitalisering is de vraag naar standaard kopieerpapier sterk afgenomen. Aan de andere kant is door alle online bestellingen de vraag naar karton in de vorm van verzenddozen gigantisch toegenomen.
Er is nog zoveel meer te vertellen over papier, ik moet veel onderwerpen vanwege de beschikbare ruimte in dit blad overslaan, zoals papierformaten, papierdikte, soorten papier (houthoudend en gesatineerd), watermerken, papier voor offset, tekenen, printen, vloeipapier, carbonpapier, schuurpapier, Japanse papiervouwkunst (origami) etc. Of over het volksliedje ‘Een, twee, drie, vier hoedje van papier’, wat waarschijnlijk al tijdens de Belgische Revolutie in 1830 is ontstaan. Omdat er niet genoeg reguliere hoeden waren (sjako’s van vilt en leer), kregen de plattelandsschutters er een van perkamentachtig papier.
“Papier hier”
De Gijzen in de Efteling roepen bezoekers luid op om afval in hun mond te stoppen, meestal aan de hand van de uitspraak “Papier hier!”. De beroemde Holle Bolle Gijs woont al sinds 1958 in de Efteling. Inmiddels wonen er twaalf Gijzen in Kaatsheuvel. Ze eten zo’n 460.000 kilo papier per jaar. Dat scheelt een berg zwerfafval in het pretpark.
Paper Art in CODA
Eens in de twee jaar wordt in museum Coda in Apeldoorn de tentoonstelling Paper Art gehouden. Een aantal kunstenaars besteedt dan aandacht aan de actualiteit en de maatschappij waarin we leven door met hun werk te reflecteren op sociaal-maatschappelijke vraagstukken. Ook duurzaamheid, klimaatverandering en recycling zijn urgente, terugkerende thema’s.
Zodra de kunstenaar het papier of karton oppakt en beschildert, betekent, vervormt of vouwt krijgt het nieuwe vormen; vormen die verhalen vertellen, ons raken, beroeren, aan het denken zetten, verbazen en verrassen door het monumentale en imposante of juist het tactiele en gedetailleerde van het kunstwerk. De laatste jaren heb ik telkens een bezoek gebracht aan deze leuke expositie in het CODA. In 2025 is de volgende Paper Art te bezoeken.
Cursus boekbinden
De afgelopen maanden heb ik een cursus boekbinden gedaan. Onder leiding van stadsboekbinder Hans van Waard uit Kampen leerde ik stap voor stap al doende het prachtige ambacht ontdekken. Aan het einde van de cursus heb ik meerdere schriftjes en boekjes gemaakt uit grote vellen papier en karton. Ook bezocht ik hiervoor de beurs Boek en Ambacht, voor inspiratie en aankoop van materialen. Het is een inspirerende ontdekkingstocht waarvoor volgend jaar wellicht een vervolgcursus in de agenda komt.
Boek Papyrus
Papyrus is een ongelooflijk avontuur met in de hoofdrol duizenden mensen die door de eeuwen heen het voortbestaan van het boek hebben gewaarborgd: verhalenvertellers, kopiisten, illustratoren, vertalers, straatverkopers, leraren, spionnen, rebellen, nonnen, slaven, avonturiers en boekverkopers. Het is een prachtige, wervelende ode aan het geschreven woord die laat zien hoe individuele levens en maatschappijen worden beïnvloed en gevormd door boeken. Schrijfster Irene Vallejo neemt de lezer mee op reis door het leven van dit fascinerende gebruiksvoorwerp.
Tenslotte een gedichtje van Trudie (verder onbekend), waarin ik mijzelf ook wel herken.
Af en toe
Af en toe ga ik zitten
Schrijf iets op papier
Wat dat iets is weet ik nooit
Alleen het moet eruit
Iets wat in mij zit
En wat niet weet waarheen
Plant ik hier dan neer
Wat fijn toch
Dat er zoiets bestaat
Als een stukje papier
Jos van Dalfsen – VWC Kantoor & Project / Lid Leden Advies Raad Quantore
